पछिल्लो केही दिनयता काठमाडौं उपत्यकामा वायु प्रदूषण ह्वात्तै बढेको छ । विश्वको प्रदूषित शहरमध्ये काठमाडौं दोस्रो स्थानमा छ । अस्ति काठमाडौं प्रदूषित शहरको सूचीको पहिलो नम्बरमा थियो । ‘एअर क्वालिटी इन्डेक्स (एक्युआई)’ ले काठमाडौंको वायु एकदमै अस्वस्थ्यकर रहेको मापन गरेको छ । वायु प्रदूषणका कारण काठमाडौं धुम्म भएको छ । केही दिनदेखि घाम लाग्न सकेको छैन् । सर्वसाधारणलाई घरबाट बाहिर निस्किन पनि समस्या भएको छ ।

किन बढ्दै छ वायु प्रदूषण ? 

एक्युआईका अनुसार ० देखि ५० सम्मको सूचाङ्कलाई राम्रो मानिन्छ । ५१ देखि १०० सम्म मध्यम, १०१ देखि १५० सम्म संवेदनशील समूहका लागि अस्वस्थ, १५१ देखि २०० सम्म अस्वस्थ मानिन्छ । हाल काठमाडौंको वायु गुणस्तर सूचाङ्क २४२ रहेको छ । जुन अत्यन्तै जोखिमपूर्ण छ । काठमाडौं वरपरका जिल्लामा पनि वायु प्रदूषणको स्थिति एकदमै भयावह छ । जानकारहरुका अनुसार काठमाडौंमा वायु प्रदूषण बढ्नुको मुख्यतः तीन–चार वटा कारण रहेको छ । जसमा सवारी साधनबाट निस्किने धुँवा, वर्षातको कमी, वनजंगलमा डढेलो, विकास निर्माण, उद्योग, कलकारखानालगायत छन् । यता, हावा नलाग्दा धुँवाधुलो आकाशमै जम्मा भएर बसेको छ ।

लामो समयदेखि काठमाडौं उपत्यकामा पानी पर्न सकेको छैन् । जसका कारण वायु प्रदूषण बढेको हो । पानी नपर्दासम्म वायु प्रदूषण रहिरहने वातावरणविद्हरु बताउँछन् । सवारी साधनबाट निस्किने धुँवा वायु प्रदूषण निम्त्याउने अर्को कारण हो । काठमाडौंका सडकमा दैनिक हजारौंको संख्यामा सवारी साधन गुड्ने गर्दछ । ती सवारी साधनबाट निस्किने धुँवाले वायु प्रदूषणलाई मलजल गरिरहेको छ । २० वर्षे पुराना गाडीहरु कालो धुँवाको मुस्लो फालेर दौडिरहेको बाटोमा छ्याप्छ्याप्ती देखिन्छ ।

तर, सरोकारवाला निकायले प्रभावकारी रुपमा सवारी साधनको धुँवाजाँच गर्न सकेको छैन् । वातावरण विभागले धुँवाको मुस्लो फालेर गुड्ने सवारी साधनलाई जरिवानाको कारबाही गर्ने भनेपनि कार्यान्वयन हुन सकेको छैन् । काठमाडौं महानगरपालिकाले गर्ने सवारी प्रदूषण चेकजाँचमा अधिकांश सवारी साधन फेल हुने गरेका छन् ।

त्यसैगरी, पछिल्लो समय वनजंगलमा डढेलो लाग्ने क्रम बढेको छ । डढेलोले देशभर वायु प्रदूषण बढाएको छ । फोहोरजन्य वस्तु जलाउनुले पनि वायु प्रदूषण भएको छ । व्यवस्थापनको नाममा फोहोरजन्य वस्तुलाई जलाइन्छ । त्यसबाट निस्किने हानिकारिक धुँवा मानव स्वास्थ्यका लागि एकदमै जोखिमपूर्ण छ । किसानहरुले धमाधम गहुँ काटेर छ्वाली खेतमै जलाइरहेका छन् । त्यसले पनि वायु प्रदूषण बढाएको छ । विकास निर्माणका क्रममा निस्किने धुँवाधुलोले पनि वायु प्रदूषण गर्न सघाइरहेको छ ।

स्वास्थ्यमा गम्भीर समस्या 

वायु प्रदूषणका कारण मानिसहरु विभिन्न रोगबाट ग्रसित छन् । वृद्धवृद्धा, बालबालिका र बिरामीलाई वायु प्रदूषणले सबैभन्दा धेरै प्रभावित बनाएको छ । वायु प्रदूषणले गर्दा आँखा पोल्ने, चिलाउने, श्वास फेर्न गाह्रो हुने, छालामा खटिरा आउने, चिलाउनेलगायतका स्वास्थ्य समस्या देखिन थालेको छ । त्योसँगै अन्य थुप्रै दीर्घकालीन रोग पनि लाग्ने चिकित्सकहरु बताउँछन् । चिकित्सकहरुले आफ्नो स्वास्थ्यको ख्याल राख्न सुझाव दिइरहेका छन् । अनावश्यक कामबाहेक घरबाट बाहिर ननिस्किन र निस्किनै परेमा अनिवार्य माक्स र चश्मा लगाउन चिकित्सकहरुले सुझाएका छन् ।

के भन्छन् वातावरणविद् ? 

वातावरणविद् भुषण तुलाधर यो सिजनमा वायु प्रदूषण बढ्ने बताउँछन् । वन डढेलोको कारण वायु प्रदूषण ह्वात्तै बढेको उनको भनाइ छ । डढेलोबाट निस्किएको प्रदूषण उकुसमुकुस भएर आकाशमा तैरिरहेको उल्लेख गर्दै उनी भन्छन्,‘काठमाडौं प्रदूषित शहरहरुको सूचीमा पहिलो नम्बरमा पुगेको छ । वायु प्रदूषणका कारण काठमाडौं धुम्मिएको छ । हरेक वर्ष यो सिजनमा प्रदूषण बढ्छ । पहिले ईंट्टाभट्टा, सवारी साधनले सबैभन्दा बढी प्रदूषण गथ्र्यो । अहिले प्रमुख कारण वन डढेलो बन्न पुगेको छ । त्यहाँबाट निस्किएको धुँवा आकाशमा तैरिएको छ । त्यसैले वायु प्रदूषण बढेको हो ।’

पानी नपरेसम्म वायु प्रदूषण नहट्ने उनको जिकिर छ । वायु प्रदूषण कम गर्नका लागि विभिन्न कदम चाल्न सकिने वातावरणविद् तुलाधर बताउँछन् । सरोकारवाला निकायले वनजंगलका ‘फायर लाइन’ हरु सरसफाइ गर्नुपर्ने उनले जानकारी दिए । त्यसैगरी, स्थानीय सरकार र समुदाय मिलेर जनचेतनात्मक अभियान सञ्चालन गर्नुपर्नेमा उनको जोड छ । ‘हावा लागेको भए धुँवाधुलो तितरबितर हुन्थ्यो । तर, त्यसो हुन सकेन् । पानी पर्ने सम्भावना निकै कम छ । वायु प्रदूषणलाई न्यूनिकरण गर्नका लागि विभिन्न अभियान सञ्चालन गर्न सकिन्छ । आगोका रेखाहरु सफा गर्ने, स्थानीय स्तरमा आगो नियन्त्रणको तालिम दिनेलगायतका काम गर्यो भने प्रदूषण न्यूनिकरण हुन्छ’,उनले भने ।

उनका अनुसार ९० प्रतिशत वायु प्रदूषण मानव निर्मित हो । यता, जल तथा मौसम विज्ञान विभागले तत्काल पानी पर्ने सम्भावना नरहेको जानकारी दिएको छ । – जनआस्थाबाट